Солтүстік-Қазақстан облысы Ақжар ауданы Киев орта мектебінің

Физика  пәнінің мұғалімі Бекмагамбетова АйгульТалгатбековна

Физика 9 сынып

Физикалық диктант

Салыстыруға арналған тесті

 «Жарық кванттарын» өткенде салыстыруға арналған тесті қолдандым. Ол бір бағанда тапсырма тек сөйлеммен, ал екінші бағанда берілген сұрақтан екі-үш есе көп жауап беріледі.

Мысалы:

Солтүстік-Қазақстан облысы Ақжар ауданы Киев орта мектебінің

Физика  пәнінің мұғалімі Бекмагамбетова АйгульТалгатбековна

Физика 9 сынып

Физикалық диктант

ТОЛЫҚ ЖҮКТЕУ

Уақыты:

Сыныбы:

Сабақтың тақырыбы: Қуат.

Сабақтың мақсаты:

Білімділігі: Қуат ұғымын, өлшем бірлігін, қуатты есептеу формуласын енгізу, формулалар -

                   ды түрлендіріп, оны есептеп таба білуге үйрету;

Тәрбиелігі:Халықтық педегогика элементтерін қолдана отырып, оқушыларды отансүйгіштікке, елжандылыққа тәрбиелеу; оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру.

Сабақтың түрі: Аралас сабақ.

Пәнаралық байланыс:Әдебиет.

Сабақтың көрнекілігі: ТСО, Тірек сызба, үлестірме қағаздар, ребус, т.б.

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру бөлімі.

Амандасу, сынып оқушыларын түгендеу, жаңа сабаққа даярлығын тексеру.

ІІ.  Үй тапсырмасын тексеру.

1- слайд.

СҰРАҚТАР.

1.Механикалық жұмыс дегеніміз не?

2.Істелген нақты жұмысты қандай формуламен есептейді? Формула қалай оқылады?

3.Жумыстың формуласын пайдалана отырып, жүрілген жолды қалай табамыз?

4.Істелген жұмыс, жүрілген жол белгілі, күшті қалай табамыз?

5. ХБЖ-де жұмыстың өлшем бірлігі қалай аталады?

6.1Джоуль неге тең?

7. 1кДж неге тең?
8. 1мДж неге тең?
9. 1МДж неге тең?

ІІІ.Үй тапсырмасын қорытындылау.

Ребус.

Бұл ребуста жаңа сбақтың тақырыбы жазылған.

IV.Жаңа сабақ.

Жаңа сабақ тірек-сызба арқылы түсіндіріледі.

 Аныктама. Жұмыстың орындалу тездігін сипаттайтын шаманы қуат деп атайды.

Формула.

 Мұндағы:      N – қуат

                      А – жұмыс

                      t – жұмыс істеуге кеткен уақыт

Бірліктер. Қуатты өлшеудің бірлігіне 1 секундта істелетін 1джоуль жұмыс алынады

Джеймс Уатт.

Орташа қуат.

Адамның қалыпты жұмыс жасағандағы қуаты 70 – 80 Вт;

“Волга ”автомобилінің қуаты 70 – 80 кВт;

Атом мұзжарғыш кемесінің қуаты 55000 кВт;

“Восток” ғарыш зымыранының қуаты 15 000 000 кВт;

“Энергия” ғарыш зымыранының қуаты 125 000 000 кВт;

Халықтың қуаты бірлікте

1. Бекіту: Не үйрендік?

1 – есеп:
  Биіктігі 10 м сарқырамадан                        
  2 минутта 50 м ³ су құлап ағады.      
  Су ағынының қуаты қандай?

2 – есеп:
  Қуаты 30 Вт желдеткіш 10 минутта  қанша жұмыс істейді?

3 – есеп:
   Моторының тарту күші 5 * 10⁴ H           

   ұшақ 800км/ сағ жылдамдықпен  

   бірқалыпты ұшып келеді.                      

   Оның қуаты қандай?

1. Бағалау

VII. Үйге тапсырма §64 Қуат

VIII.Қорытынды

10 сынып                                   № 57 сабақ                                      __________

Сабақтың тақырыбы: Электр өрісінің кернеулігі. Гаусс теоремасы

Сабақтың мақсаты:

1.     Білімділік мақсаты: Оқушылардың электр өрісі материяның ерекше түрі, оның қасиеттері туралы ұғымын қалыптастыру.

2.     Дамытушылық мақсаты: Электр өрісін сипаттайтын шамалардың физикалық мағынасын түсініп, өзара байланысын сипаттайтын формулаларды ажырату.

3.     Тәрбиелік мақсаты: Есеп шығаруда қойылатын талаптарды орындауға дағдылау.

Сабақтың түрі: аралас сабақ

Сабақтың әдіс-тәсілдері:  Әңгіме, сұрақ-жауап, топтау.

Сабақтың көрнекіліктері: плакаттар, суреттер,

Сабақтың барысы:

І.  Ұйымдастыру кезеңі: 

1. Сәлемдесу;

2. Оқушыларды түгендеу;

3. Сынып болмесінің тазалығын тексеру;

4. Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру (жұмыс орны, отырыстары, сыртқы түрлері);

5. Оқушылардың назарын сабаққа аудару.

ІІ.  Үй тапсырмасын тексеру, қайталау.

ІІІ.Білімді жан-жақты тексеру./ ІV.Жаңа материалды қабылдауға әзірлік, мақсат қою. 

1.     Кулон заңы вакуумде және диэлектрикте  қалай тұжырымджалады?

V. Жаңа материалды меңгерту:

1. Электр өрісінің кернеулігі  өлшем бірлігі немесе

А) -вакуумде              нүктелік зарядтан  r-қашықтықтағы

     -диэлектрикте      нүктенің кернеулігі.

Ә)  -зарядталған жазық өткізгіштің электр өрісінің кернеулігі.

2. Электр өрісі кернеулігінің ағыны деген ұғым енгіреміз берілген бет элементінен қанша күш сызықтарының өтетінін көрсететін шама. -тұйық беттен өтетін электр өрісі кернеулік векторының ағыны сол бет ішіндегі толық зарядқа пропорционал. Бұл Гаусс теоремасы деп аталады.

VІ. ДК. Оқытылып отырған  оқу материалын қабылдаудағы оқушы түсінігін тексеру.

§8.4-8.6  дайындық сұрақтарын талдау.

Оқушылардың жаңа сабақты меңгерудегі білім-білік дағдысының қалыптасуын бағалау.

VІІ. ДК. Оқытылып отырған оқу материалын бекіту немесе дағдыландыру жұмыстарын жүргізу.

1.     Материалды топтау.                                 SHAPE  \* MERGEFORMAT

2.     Тақырыпқа байланысты есептер шығарту.

Есеп: 3.58 Электр өрісіндегі 4*10^-6 Кл зарядқа 0,02 н күш әрекет етеді. Осы нүктедегі электр өрісінің кернеулігін табындар.

Берілгені:                                              Шешуі:

q=4*10^-6Кл                 -электр өрісінің кернеулігі     

Ғ=0,002 Н            

Т/к  Е-?                                                                               

Есеп:3.71. q₁=6*10^-7Кл    және   q₂=-2*10^-7Кл    екі заряд керосинде бір- бірінен  r=0,4 м   қашықтықта орналасқан. Зарядтардың центрін қосатын сызықтың ортасы  болатын О нүктесіндегі өріс кернеулігін табындар.

Берілгені:                                              Шешуі:

q₁=6*10^-7Кл                 -нүктесінің  кернеулігі;

q₂=-2*10^-7Кл                         

 r=0,4 м                      

Т/к  Е-?                                                                               

3.     Есептер шығару.

15-жаттығу (9)

Жауабы:

Берілгені:                                              Шешуі:

q₁=9*10^-6Кл               х-бірінші зарядтан кернеулігі 0-ге тең нүктеге дейінгі аралық 

q₂=9*10^-6Кл             -есептің шарты. Суперпозиция принципін пайдаланып    

 r=8см                       , осыдан 

Т/к  х-?                                                                                Жауабы:х =6 см

VIІI. Бағалау. Үй тапсырмасын беру: §8.4, 8.5; 15-жаттығу (2,3)

ТОЛЫҚ ЖҮКТЕУ

Меңдіқара ауданы әкімдігі білім бөлімінің Ғ.Жұмабаев атындағы Боровской орта мектебі»ММ

Сабақтың тақырыбы: “Кинематика тарауын қайталау”
10сынып Тлебаева Куляш Алдабереновна  физика пәнінің жоғары білімді, жоғары санатты  
1 деңгейлі сертификатталған  мұғалім

Сабақтың мақсаты.

Кинематика тарауының негізгі ұғымдарын қайталау,қозғалыс түрлерін ажырата білу,қасиеттерін түсіну,ұқсастығы мен айырмашылығын ұғыну,икем-дағыларын қалыптастыру.

ТОЛЫҚ ЖҮКТЕУ

Меңдіқара ауданы әкімдігі білім бөлімінің Ғ.Жұмабаев атындағы Боровской орта мектебі»ММ

Сабақтың тақырыбы: “Кинематика тарауын қайталау”
10сынып Тлебаева Куляш Алдабереновна  физика пәнінің жоғары білімді, жоғары санатты  
1 деңгейлі сертификатталған  мұғалім

Сабақтың мақсаты.

Кинематика тарауының негізгі ұғымдарын қайталау,қозғалыс түрлерін ажырата білу,қасиеттерін түсіну,ұқсастығы мен айырмашылығын ұғыну,икем-дағыларын қалыптастыру.

ТОЛЫҚ ЖҮКТЕУ

Ғ. Жұмабаев атындағы Боровской орта мектебінің 1

деңгей  физика пәнінің мұғалімі Тлебаева Куляш Алдабергеновна

Сыныбы: 9

Пәні:физика

Сабақ бойынша мұғалімнің  жазбалары:  (мұғалім және оқушы  немен айналысады)

І.Ұйымдастыру (2 минут)

• Сәлемдесу
• Сынып оқушыларына жағымды ахуал туғызу
• Түгелдеу

1.2. Топқа бөлу (1,2,3 сандарына байланысты 3 топқа бөлінеді)

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау (4  минут)

1. Траектория неше түрге бөлінеді?
2. Қисық сызықты қозғалыс дегенді қалай түсінесіңдер?
3. Машина доңғалағының траекториясы қандай қозғалысқа жатады?

ІІІ. Талқылау үшін сұрақтар беріледі (3 минут)

4. Жылдамдық дегеніміз не?
5. Жылдамдықтың қандай түрлерін білесіңдер?
6. Бұрыштық жылдамдық дегенді қалай түсінесіңдер?

 ІҮ. Топтық жұмыс «Жигсо» (15 минут)   

          Сіздің тобыңызда 5  рөлді: лидер, баяндамашы, хатшы, уақыт  сақшысы және бақылаушыларды анықтаңыз. Жұмыс төмендегідей жоспармен жүреді:   

          Берілген мәтінді оқып, топпен бірлесе отырып, талқылайды және әр топтың бақылаушысы  жасаған жұмыстарға сәйкес бақылау парағын жүргізеді.

Бақылаушының  бағалау парағы

Әр оқушы өзіне жүктелген рөлдің міндеттерін атқарады.

Топ пікірлерін тыңдау.

Ү. Жұптық жұмыс  «Пилот - Штурман» (5 минут)

(Штурман – басқарушы, пилот – орындаушы)

Берілген суретті түсіндіру, яғни  штурман айтып отырады, пилот қағаз бетіне түсіріп отырады.

1)                                                                                                             2)                                                                                                                                                                  

Жұптың пікірлерін тыңдау,барлық айтылған ой-пікірлерді бағалаудың мақсатына сәйкестендіру

VІ. Жеке жұмыс «Блум таксономиясы» (13 минут)

Жасаған жұмыстарын 2 жұлдыз, 1 ұсыныспен бағалау.             

ҮІ.  Кері байланыс (не үйрендім, не қиын болды, сұрақ.) (3 минут)

Ғ. Жұмабаев атындағы БОМ мұғалімі Тлебаева Куляш Алдабергеновна

Сапалық мәтінді есептер шешу   10 сынып  практикалық

жұмыс  жаратылыстану бағыты бойынша

биіктіктен тасты түсіріп алады.Екінші тасты дәл осы нүктеден вертикаль төмен бағытталған  бастапқы жылдамдықпен   уақыт аралығы өткен соң тастады. Егер: а) ; б) ; болса, жерге құлау мезетінде екінші тас біріншіні қуып жетіп үлгере ме?

Берілгені:    

ТОЛЫҚ ЖҮКТЕУ

Ғ. Жұмабаев атындағы БОМ мұғалімі Тлебаева Куляш Алдабергеновна

Сапалық мәтінді есептер шешу   10 сынып  практикалық

жұмыс  жаратылыстану бағыты бойынша

биіктіктен тасты түсіріп алады.Екінші тасты дәл осы нүктеден вертикаль төмен бағытталған  бастапқы жылдамдықпен   уақыт аралығы өткен соң тастады. Егер: а) ; б) ; болса, жерге құлау мезетінде екінші тас біріншіні қуып жетіп үлгере ме?

Берілгені:    

ТОЛЫҚ ЖҮКТЕУ

 Ғ. Жұмабаев атындағы Боровской орта мектебі

Физика пәнің мұғалімі Тлебаева Куляш Алдабергеновна 

Қысқа мерзімді сабақ жоспары.                                        

ТОЛЫҚ ЖҮКТЕУ

Ақмола облысы  Астрахан ауданы Старый Колутон орта мектебі

География және физика пәні Мұғалімі Шукеева Гульнур Умиржановна

Қызықты тәжірибелер

Мақсаты: Оқушылардың пәнге қызығушылығын арттыру, білім дағдыларын дамыту, бақылау, зерттеу қабілеттерін дамыту. Шапшаңдыққа, ұқыптылыққа баулу.
Көрнекіліктер: интерактивті тақта, тәжірибе көрсететін құрал - жабдықтар, стикерлер, смайликтер.

Мұғалім:

 Ұққанға табиғаттың сыры терең,
Дегенге оқып, зерттеп, көрем, білем.
Демесең болсын егер еңбегім еш,
Әуелі физиканы оқы дер ем
Бүгінде физика барлық жерде.
Құрылыста, техникада, өндірісте
Сырларын бұл ғылымның игеріңдер
Шәкірттер, ынта қойып үйреніңдер!
Білім деген биік шың,
Бақытқа сені жеткізер
Білім деген ақылшың
Қиындықтан өткізер,- деп, бүгінгі «Қызықты тәжірибелер» атты сайысымызға қош келдіңіздер!
Бұл сайысқа екі топ келіп отыр.
I топ  «Архимед»
II топ  «Ньютон»
Топтардың сайыстары бағасы әділ болу үшін «Әділқазылар» сайлап аламыз.

 
Егеменді қазақтың біз ұланы,
Өз туы бар, елтаңба, әнұраны
Үмітін ақтайтын біз аға ұрпақтың
Самғайтын биіктерге тау қыраны
Бабамыз Резерфорд өзің қолда
Жеңіс тек бізде болар осы жолда
Достар - ау, сендер де бір қолпаштаңдар
Отырған дәл алдыңда, оң мен солда
I. Тур. Командаларды таныстыру.
II. Тур.«Физика біздің айналамызда»сайысы (сұрақтарға жауап беру)
I топ:
1. Ет, балық, банкілерді тұздау қандай құбылысқа негізделген? (диффузия)
2. Физиканың «Бірінші ұстазы» кім? (Аристотель)
3. Астрономияда пайдаланылатын ең басты құрал? (телескоп)
4. Күштің өлшем бірлігі? (Ньютон)

5. Импульс түрлерін атаңдар (дене импульсі, күш импульсі)

II топ:
1. Массаны өлшейтін құрал? (таразы)
2. Тығыздықтың өлшем бірлігі (кг/м3)
3. Күн жүйесінің моделін жасаған кім? (Коперник)
4. Ең бірінші қазақ ғарышкері? (Т. Әубәкіров)
5. Әтір иісі бөлмеге қандай құбылыстың әсерінен тарайды? (диффузия)

IІI.Тур «Қызықты тәжірибелер» сайысы бойынша екі топқа тапсырма:
I топтың тәжірибелері:
1. Тәжірибе: суы бар стакан, мұз кесектері, жіп, тұз. Осы заттарды пайдаланып, мұзды стаканнан алу керек.
Жауабы: тұздың әсерінен мұз ериді де, жіп мұзға кіріп, лезде салқындап жабысып қалады. (кристалдану, балқу)
2. Суы бар тәрелке, 100 теңге. Алғашында су жоқ кезде теңгені ең соңғы шеті көрінетіндей етіп қараймыз. Осы қалыпты өзгертпей, ішіне су құямыз. Сол кезде теңге түгелімен көрінеді, неліктен? (жарықтың екі ортада таралуы)
3. Үріліп жіпке байланған 2 шарды газетпен үйкеп - үйкеп жақындатпаймыз. Олар бір - біріне тебеді, неліктен? (аттас зарядтар тебіледі)

 
II топтың тәжірибелері:
1. А4 2 қағазы керек. Біреуін бүктемей, екіншісін бүктеп, бір уақытта жіберіп қаламыз. Не байқауға болады?
Жауап: Жалпы қысымның түсірілген бет ауданына байланысты екенін білеміз, шеге, ине сияқты заттардың неліктен ұшты болатынын білеміз, сол сияқты атмосфералық қысым да беттің ауданына байланысты, екеуіне де бірдей атмосфералық қысым түсіп тұр, бірақ шиыршықталған қағазға әсер ететін қысым оның ауданының кіші болуы есебінен бүктелмеген қағазға әсер ететін қысымнан көп болады да жерге бірінші жетеді.
2. Тәрелке, сабын керек. Тәрелкеге су құйып, төгіп тастаймыз да, сабынды тәрелкеге қатты басып тұрамыз. Сосын сабынды көтергенде тәрелке бірге көтеріледі, неге? (молекулалардың өзара байланысы)

3. Пластмассалық баклашканы бір жағынан бірдей етіп 3 жерден тесеміз де тесіктерді шырпымен бітеп қоямыз да ішіне су құямыз. Шырпыларды алып тастағанда су тесіктерден әртүрлі қашықтыққа ағады. Неліктен? (Сұйықтардың әртүрлі деңгейдегі қысымдары әртүрлі болады, төмендеген сайын қысым артады)
   4. Суға: картоп, сіріңке, жұмыртқа, өшіргіш саламыз. Сонда нені байқауға болады? (Архимед күшіне байланысты денелердің жүзуі, балқуы, қалқуын)
   
   IV. «Сергіту сәті»

«Мен сені қолдаймын» видеоролик көрсету

V. Сөзжұмбақ шешу.

Сөзжұмбақ «Ампер» 1 - топқа.
1. Қуат бірлігі
2. Кедергі бірлігі
3. Қысым бірлігі
4. Ұзындық бірлігі
5. Масса бірлігі

«Физика» сөзжұмбағы 2 - топқа.

1. 
   Молекуланың үздіксіз, ретсіз қозғалысы (диффузия)
   2. Итальян ғалымы (Галилей)
   3. Заттың үш күйінің бірі (Газ)
   4. Табиғатты зерттейтін ғылым (Физика)
   5. Заттың ең ұсақ бөлшегі (Молекула)
   6. Суды көлем өлшейтін құрал (мензурка)

1. VI. Физикалық тілде сөйлейік
2. Метр (грек сөзі «өлшеймін»)
3. Диффузия (латын сөзі «жайылу, таралу)
4. Электр (грек сөзі «электрон, эбонит)
5. Гелиос (грек сөзі «күн деген мағынаны береді)
6. Конвекция (латын сөзі «тасымалдау»)
7. Электроскоп (грек сөзі «электрді бақылау)
8. Гипотеза (грек сөзі «болжам)
   
   Қорытынды:
   Физика тілдесер табиғаттың тілі екен ғой
   Көз тартар сұлулықтың сыры екен ғой
   Аттасаң аяғыңды, алдыңды орап,
   Артыңнан қалмайды екен тірі де ол
   Саған ән, айтылған сөз ішілген ас,
   Ғарыштың кемелері, атылған тас
   Аққан су, соққан дауыл, айтылған жыр,
   Бәрінің бағынары физика ғой!- дей отырып, ендігі сөз кезегін әділқазыларға береміз.

Топтарды марапаттау.

Ақмола облысы  Астрахан ауданы Старый Колутон орта мектебі

География және физика пәні Мұғалімі Шукеева Гульнур Умиржановна

Қызықты тәжірибелер

Мақсаты: Оқушылардың пәнге қызығушылығын арттыру, білім дағдыларын дамыту, бақылау, зерттеу қабілеттерін дамыту. Шапшаңдыққа, ұқыптылыққа баулу.
Көрнекіліктер: интерактивті тақта, тәжірибе көрсететін құрал - жабдықтар, стикерлер, смайликтер.

Мұғалім:

 Ұққанға табиғаттың сыры терең,
Дегенге оқып, зерттеп, көрем, білем.
Демесең болсын егер еңбегім еш,
Әуелі физиканы оқы дер ем
Бүгінде физика барлық жерде.
Құрылыста, техникада, өндірісте
Сырларын бұл ғылымның игеріңдер
Шәкірттер, ынта қойып үйреніңдер!
Білім деген биік шың,
Бақытқа сені жеткізер
Білім деген ақылшың
Қиындықтан өткізер,- деп, бүгінгі «Қызықты тәжірибелер» атты сайысымызға қош келдіңіздер!
Бұл сайысқа екі топ келіп отыр.
I топ  «Архимед»
II топ  «Ньютон»
Топтардың сайыстары бағасы әділ болу үшін «Әділқазылар» сайлап аламыз.

 
Егеменді қазақтың біз ұланы,
Өз туы бар, елтаңба, әнұраны
Үмітін ақтайтын біз аға ұрпақтың
Самғайтын биіктерге тау қыраны
Бабамыз Резерфорд өзің қолда
Жеңіс тек бізде болар осы жолда
Достар - ау, сендер де бір қолпаштаңдар
Отырған дәл алдыңда, оң мен солда
I. Тур. Командаларды таныстыру.
II. Тур.«Физика біздің айналамызда»сайысы (сұрақтарға жауап беру)
I топ:
1. Ет, балық, банкілерді тұздау қандай құбылысқа негізделген? (диффузия)
2. Физиканың «Бірінші ұстазы» кім? (Аристотель)
3. Астрономияда пайдаланылатын ең басты құрал? (телескоп)
4. Күштің өлшем бірлігі? (Ньютон)

5. Импульс түрлерін атаңдар (дене импульсі, күш импульсі)

II топ:
1. Массаны өлшейтін құрал? (таразы)
2. Тығыздықтың өлшем бірлігі (кг/м3)
3. Күн жүйесінің моделін жасаған кім? (Коперник)
4. Ең бірінші қазақ ғарышкері? (Т. Әубәкіров)
5. Әтір иісі бөлмеге қандай құбылыстың әсерінен тарайды? (диффузия)

IІI.Тур «Қызықты тәжірибелер» сайысы бойынша екі топқа тапсырма:
I топтың тәжірибелері:
1. Тәжірибе: суы бар стакан, мұз кесектері, жіп, тұз. Осы заттарды пайдаланып, мұзды стаканнан алу керек.
Жауабы: тұздың әсерінен мұз ериді де, жіп мұзға кіріп, лезде салқындап жабысып қалады. (кристалдану, балқу)
2. Суы бар тәрелке, 100 теңге. Алғашында су жоқ кезде теңгені ең соңғы шеті көрінетіндей етіп қараймыз. Осы қалыпты өзгертпей, ішіне су құямыз. Сол кезде теңге түгелімен көрінеді, неліктен? (жарықтың екі ортада таралуы)
3. Үріліп жіпке байланған 2 шарды газетпен үйкеп - үйкеп жақындатпаймыз. Олар бір - біріне тебеді, неліктен? (аттас зарядтар тебіледі)

 
II топтың тәжірибелері:
1. А4 2 қағазы керек. Біреуін бүктемей, екіншісін бүктеп, бір уақытта жіберіп қаламыз. Не байқауға болады?
Жауап: Жалпы қысымның түсірілген бет ауданына байланысты екенін білеміз, шеге, ине сияқты заттардың неліктен ұшты болатынын білеміз, сол сияқты атмосфералық қысым да беттің ауданына байланысты, екеуіне де бірдей атмосфералық қысым түсіп тұр, бірақ шиыршықталған қағазға әсер ететін қысым оның ауданының кіші болуы есебінен бүктелмеген қағазға әсер ететін қысымнан көп болады да жерге бірінші жетеді.
2. Тәрелке, сабын керек. Тәрелкеге су құйып, төгіп тастаймыз да, сабынды тәрелкеге қатты басып тұрамыз. Сосын сабынды көтергенде тәрелке бірге көтеріледі, неге? (молекулалардың өзара байланысы)

3. Пластмассалық баклашканы бір жағынан бірдей етіп 3 жерден тесеміз де тесіктерді шырпымен бітеп қоямыз да ішіне су құямыз. Шырпыларды алып тастағанда су тесіктерден әртүрлі қашықтыққа ағады. Неліктен? (Сұйықтардың әртүрлі деңгейдегі қысымдары әртүрлі болады, төмендеген сайын қысым артады)
   4. Суға: картоп, сіріңке, жұмыртқа, өшіргіш саламыз. Сонда нені байқауға болады? (Архимед күшіне байланысты денелердің жүзуі, балқуы, қалқуын)
   
   IV. «Сергіту сәті»

«Мен сені қолдаймын» видеоролик көрсету

V. Сөзжұмбақ шешу.

Сөзжұмбақ «Ампер» 1 - топқа.
1. Қуат бірлігі
2. Кедергі бірлігі
3. Қысым бірлігі
4. Ұзындық бірлігі
5. Масса бірлігі

«Физика» сөзжұмбағы 2 - топқа.

1. 
   Молекуланың үздіксіз, ретсіз қозғалысы (диффузия)
   2. Итальян ғалымы (Галилей)
   3. Заттың үш күйінің бірі (Газ)
   4. Табиғатты зерттейтін ғылым (Физика)
   5. Заттың ең ұсақ бөлшегі (Молекула)
   6. Суды көлем өлшейтін құрал (мензурка)

1. VI. Физикалық тілде сөйлейік
2. Метр (грек сөзі «өлшеймін»)
3. Диффузия (латын сөзі «жайылу, таралу)
4. Электр (грек сөзі «электрон, эбонит)
5. Гелиос (грек сөзі «күн деген мағынаны береді)
6. Конвекция (латын сөзі «тасымалдау»)
7. Электроскоп (грек сөзі «электрді бақылау)
8. Гипотеза (грек сөзі «болжам)
   
   Қорытынды:
   Физика тілдесер табиғаттың тілі екен ғой
   Көз тартар сұлулықтың сыры екен ғой
   Аттасаң аяғыңды, алдыңды орап,
   Артыңнан қалмайды екен тірі де ол
   Саған ән, айтылған сөз ішілген ас,
   Ғарыштың кемелері, атылған тас
   Аққан су, соққан дауыл, айтылған жыр,
   Бәрінің бағынары физика ғой!- дей отырып, ендігі сөз кезегін әділқазыларға береміз.

Топтарды марапаттау.

Ақмола облысы Астрахан ауданы Старый Колутон орта мектебі

География және физика пәні Мұғалімі Шукеева Гульнур Умиржановна

7 «А» сынып

Тарау:       Денелердің өзара әрекеттесуі

Тақырыбы:   Механикадағы күштер.

Сабақ мақсаты:

Білімділік: Оқушыларға практикалық жұмыста тапсырмаларды орындаудың тәсілдерін қарастыру,  «Күш» ұғымына байланысты графиктік және экспериметтік тапсырмалар орындау кезінде оқушылардың теориялық алған білімдерін практикада қолдана білулерін ұйымдастыру; 

Дамытушылық: Оқушылардың зерттеушілік, талдау қабілеттерін және ғылыми дүниетанымын дамыту,   танымдық белсінділіктерін арттыру.

Тәрбиелік:  оқушыларды ұқыптылыққа, шығармашылыққа және еңбектенуге тәрбиелеу, күнделікті тұрмыстық жағдайды, қоршаған ортаны түсінеге жетелеу.

Сабақ түрі: жалпылау сабағы

Сабақ әдісі: практикалық жұмыс.

Қажетті құрал-жабдықтар: динамометр, тұрғы, жүктер, сызғыш, интерактивті тақта, слайдтар.

Пәнаралық байланыс: математика, геометрия,

Сабақ барысы.

І. Ұйымдастыру кезеңі. Сәлемдесу, сынып дайындығын, оқушы бейнесін тексеру, оқушыларды түгендеу, сабақ мақсатымен таныстыру.

ІІ. Қайталау. а)Үйге берілген есептің шығарылуын тексеру.

14-жаттығу №3.

ә) Өткен материалдарды қайталау мақсатында ойын ұйымдастыру: механикадағы күштерге байланысты виктариналық сұрақтарға жауап беру.

 Сұрақтар механикадағы күштерге байланысты теориялық, сапалық және практикалық сұрақтардан тұрады. Әр оқушыға бір сұрақтан, ауызша жауап береді.

ІІІ. Жаңа сабақ. Деңгейлік (графиктік, экспериметтік) тапсырмалар орындау

А деңгейі. (В.И.Лукашик, есептер жинағы)

№328. 64-65 суреттерде жүктерге қандай күштер әрекет етеді және олардың бағыты қандай? Жауабы: F_а- Жердің центріне қарай, F_сер-ауырлық күшіне қарсы бағытталған.

№334. Қай шардың салмағы ең үлкен және ең кіші; шарлардың тығыздықтары қандай (68-сурет)?

Жауабы: 10 кг массалы шардың салмағы мен тығыздығы ең үлкен, 2 кг шардікі ең кіші болады.

№4. Массасы 50 кг дене 200 Н күштің әрекетінен жазық жерде бірқалыпты қозғалып келеді. Үйкеліс коэффициенті неге тең?

Жауабы: F=μN=μmg, μ=F/mg=200 H/500=0.4

В деңгей. (графиктік есептер)

№1.

График бойынша серіппенің қатаңдығын есепте.

Жауабы:  

k=F/∆l=20Н/0,04м=500 Н/м

№2

Графикте резеңке бұраудың ұзындық өзгерісі мен оған түсірілген күштің тәуелділігі берілген. Қатаңдақты анықта

Жауабы: F= k ∆l,  ∆l₁=0, Ғ₁=0;  ∆l₂=0,2м, Ғ₁=4 Н, онда  k=F/∆l=(4Н-0)/(0,2м-0)=20 Н/м

С деңгей. (экспериметтік тапсырма)

Тапсырма: Динамометр серіппесінің қатаңдығын есепте, ауырлық күшті мен массаның тәуелділігін график бойынша көрсет.

Қажетті құрал-жабдықтар:  тұрғы, динамометр, жүктер және сызғыш. 

 Жауабы:

1. Бекіту.

Тест жұмысы (флипчарт бойынша тест жұмысын орындау)

1. Күштің өлшем бірлігі
2. Н
3. м
4. с
5. м/с
6. үстел үстіндегі кітаптың массасы 0,5 кг. Кітаптың үстелге түсіретін ауырлық күшінің шамасы
7. 0,5 Н
8. 5 Н
9. 50 Н
10. 500 Н
11. Жерде салмақсыздық күйін сезінуге болады ма?
12. Болмайды
13. Ғарышкемесінде ғана сезінуге болады
14. Болады, секірген кезде
15. Мүмкін емес
16. Серіппеге ілініп тұрған жүкті алып тастағанда, серіппе қандай күштің әсерінен сығылады?
17. Серпімділік күші
18. Ауырлық күші
19. Үйкеліс күші
20. Бүкіләлемдік тартылыс күші
21. 1 Н күште қанша кН күш бар?
22. 10 Н
23. 100 Н
24. 10^-2 Н
25. 10^-3 Н
26. Үйкеліс күшінің бағыты қандай?
27. Жердің центріне қарай
28. Қозғалыс жылдамдығының бағытына қарсы
29. Қозғалыс жылдамдығымен бағыттас
30. Жоғары қарай

 VІІ.Үйге тапсырма. Денелердің өзара әрекеттесуі тарауын қайталау. Тарау бойынша тест құрастыру.   Бақылау жұмысына дайындалу.

VІІI. Бағалау.

Ақмола облысы Астрахан ауданы Старый Колутон орта мектебі

География және физика пәні Мұғалімі Шукеева Гульнур Умиржановна

7 «А» сынып

Тарау:       Денелердің өзара әрекеттесуі

Тақырыбы:   Механикадағы күштер.

Сабақ мақсаты:

Білімділік: Оқушыларға практикалық жұмыста тапсырмаларды орындаудың тәсілдерін қарастыру,  «Күш» ұғымына байланысты графиктік және экспериметтік тапсырмалар орындау кезінде оқушылардың теориялық алған білімдерін практикада қолдана білулерін ұйымдастыру; 

Дамытушылық: Оқушылардың зерттеушілік, талдау қабілеттерін және ғылыми дүниетанымын дамыту,   танымдық белсінділіктерін арттыру.

Тәрбиелік:  оқушыларды ұқыптылыққа, шығармашылыққа және еңбектенуге тәрбиелеу, күнделікті тұрмыстық жағдайды, қоршаған ортаны түсінеге жетелеу.

Сабақ түрі: жалпылау сабағы

Сабақ әдісі: практикалық жұмыс.

Қажетті құрал-жабдықтар: динамометр, тұрғы, жүктер, сызғыш, интерактивті тақта, слайдтар.

Пәнаралық байланыс: математика, геометрия,

Сабақ барысы.

І. Ұйымдастыру кезеңі. Сәлемдесу, сынып дайындығын, оқушы бейнесін тексеру, оқушыларды түгендеу, сабақ мақсатымен таныстыру.

ІІ. Қайталау. а)Үйге берілген есептің шығарылуын тексеру.

14-жаттығу №3.

ә) Өткен материалдарды қайталау мақсатында ойын ұйымдастыру: механикадағы күштерге байланысты виктариналық сұрақтарға жауап беру.

 Сұрақтар механикадағы күштерге байланысты теориялық, сапалық және практикалық сұрақтардан тұрады. Әр оқушыға бір сұрақтан, ауызша жауап береді.

ІІІ. Жаңа сабақ. Деңгейлік (графиктік, экспериметтік) тапсырмалар орындау

А деңгейі. (В.И.Лукашик, есептер жинағы)

№328. 64-65 суреттерде жүктерге қандай күштер әрекет етеді және олардың бағыты қандай? Жауабы: F_а- Жердің центріне қарай, F_сер-ауырлық күшіне қарсы бағытталған.

№334. Қай шардың салмағы ең үлкен және ең кіші; шарлардың тығыздықтары қандай (68-сурет)?

Жауабы: 10 кг массалы шардың салмағы мен тығыздығы ең үлкен, 2 кг шардікі ең кіші болады.

№4. Массасы 50 кг дене 200 Н күштің әрекетінен жазық жерде бірқалыпты қозғалып келеді. Үйкеліс коэффициенті неге тең?

Жауабы: F=μN=μmg, μ=F/mg=200 H/500=0.4

В деңгей. (графиктік есептер)

№1.

График бойынша серіппенің қатаңдығын есепте.

Жауабы:  

k=F/∆l=20Н/0,04м=500 Н/м

№2

Графикте резеңке бұраудың ұзындық өзгерісі мен оған түсірілген күштің тәуелділігі берілген. Қатаңдақты анықта

Жауабы: F= k ∆l,  ∆l₁=0, Ғ₁=0;  ∆l₂=0,2м, Ғ₁=4 Н, онда  k=F/∆l=(4Н-0)/(0,2м-0)=20 Н/м

С деңгей. (экспериметтік тапсырма)

Тапсырма: Динамометр серіппесінің қатаңдығын есепте, ауырлық күшті мен массаның тәуелділігін график бойынша көрсет.

Қажетті құрал-жабдықтар:  тұрғы, динамометр, жүктер және сызғыш. 

 Жауабы:

1. Бекіту.

Тест жұмысы (флипчарт бойынша тест жұмысын орындау)

1. Күштің өлшем бірлігі
2. Н
3. м
4. с
5. м/с
6. үстел үстіндегі кітаптың массасы 0,5 кг. Кітаптың үстелге түсіретін ауырлық күшінің шамасы
7. 0,5 Н
8. 5 Н
9. 50 Н
10. 500 Н
11. Жерде салмақсыздық күйін сезінуге болады ма?
12. Болмайды
13. Ғарышкемесінде ғана сезінуге болады
14. Болады, секірген кезде
15. Мүмкін емес
16. Серіппеге ілініп тұрған жүкті алып тастағанда, серіппе қандай күштің әсерінен сығылады?
17. Серпімділік күші
18. Ауырлық күші
19. Үйкеліс күші
20. Бүкіләлемдік тартылыс күші
21. 1 Н күште қанша кН күш бар?
22. 10 Н
23. 100 Н
24. 10^-2 Н
25. 10^-3 Н
26. Үйкеліс күшінің бағыты қандай?
27. Жердің центріне қарай
28. Қозғалыс жылдамдығының бағытына қарсы
29. Қозғалыс жылдамдығымен бағыттас
30. Жоғары қарай

 VІІ.Үйге тапсырма. Денелердің өзара әрекеттесуі тарауын қайталау. Тарау бойынша тест құрастыру.   Бақылау жұмысына дайындалу.

VІІI. Бағалау.

Ақмола облысы Астрахан ауданы Старый Колутон орта мектебі

География және физика пәні Мұғалімі Шукеева Гульнур Умиржановна

Тақырыбы: Әсемдікке бастар жол

Өзіңнен ұл, қыз туса, ей азамат!

Қолда өсір ұстай көрме алыста жат

Мейірімді, таза болса тәрбиесі,

Баланың еркін өсер тәртібі – есі

Ж.Баласағұни

Мақсаты: 

     Оқушылардың бойына тән тәлімділік қасиеттерімен таныстыру, ақылдылық пен әдептілік қасиеттерді дарыту, талғаммен киінуге, әсемдікке, сұлулыққа құштарлығын арттыру.

     Адам мінез –құлқының, іс – қимылының дүниедегі ең сұлу мәнге ие екендігін дәлелдеу, сол арқылы оқушылардың жан дүниесінің сұлу болуына ықпал жасап, эстетикалық тәрбиені қалыптастыру.

Қүрметті оқушылар, ұстаздар! Біз бүгін «Әсемдікке бастар жол» тақырыбында тәрбие сағатын өткізгелі отырмыз. Әсемдік адам өмірінің сәні болып қана табылмайды, ол оның мәні десек те қателеспейміз. Өйткені еңбек адамды адам еткен болса, сұлулық  - адам бойын қуаныш әсем сезімге бөлей отырып, сол еңбекке деген талпынысты, құштарлықты оятады. Сұлу қимылдар мен әсем, әдемі қылықтарды, әдеттерді қалыптастырады. Әсемдік  ұғымына – жан сұлулығы, тән сұлулығы, имандылық, кішіпейілділік, жарасымдылық, сөз мәнері, жүріс – тұрысы, мәдениеттілігі, сезімталдық та кіреді. Адам бойында осы аталған қасиеттер табылып жатса, ол әсемдікке бастардың бірден – бір жолы. Ендеше  мен бүгінгі сабағымды Абай атамыздың мына тамаша өлеңімен бастағым келіп отыр.

Жүректен қозғайын,
Әдептен озбайын.
Өзі де білмей ме,
Көп сөйлеп соз байын.

Тереңдеп қарайсың,
Телміріп тұрмайсың.
Бейхабар жүргенсіп,
Бек қатты сынайсың.

Кең маңдай, қолаң шаш,
Я бір кез, я бір құлаш.
Ақ тамақ, қызыл жүз,
Қарағым бетіңді аш.

Абай сұлудың сыртқы сұлулығын осылайша жыр әуезіне қосады. Қарасаң шынымен де адам тамсанатындай көз алдыңа ару елестейді.
Адамның қылығы, мінез-құлқы мен іс-қимылының жөні әрі этикалық, әрі эстетикалық мәнге ие. Сондықтан олар бір жағынан, әсемдік не сұрықсыздық ретінде, екінші жағынан, жақсы не жаман деп бағалануы мүмкін. Бұл екеуі яғни сұлулық пен адамгершілік жеке адам санасы мен қоғамдық санада ежелден бері-ақ бір бүтін нәрсе ретінде түсініліп келеді. Сөйтсе де адамның айналадағы дүниеге қатысына табиғи тән эстетикалық сезімінің айқын межеленген өзіндік сипаттары бар.

Әсемдік сыры неде деп ойлайсыздар?

Сұлулық – адам жанын марқайтатын, көзін қуантатын, тамсантатын, тәнті ететін, сүйіндіретін көрініс, қимыл-әрекет, пішін немесе ой-қиялдың жемісі. Солардың ішіндегі ең кереметі қоғам мен табиғаттың ерекше перзенті – адам, соның сұлулығы.
Адам анадан сырт бейнесі, пішіні сұлу болып туылуы мүмкін, ал ішкі жан сұлулығы өзінің мінез-құлқы, қылығы, ісі. Басқа адамдарға деген байланысы арқылы қалыптасады. Әдетте, біз қыздың немесе жігіттің сұлулығы, көркемдігі жайында айтқанда оның бойының сымбаттылығына, үнінің назды, әуезділігіне, шырайының таза, балғын, қалың шашының толқындай төгілгендігіне қарап баға береміз. Бұл – адамның сыртқы сұлулығы. Ал, адамдағы басты сұлулық – ішкі жан дүниесі, мінезі, қалыптасқан әдептілігі.

Адамның сыртқы сұлулығы ішкі рухани сұлулығымен сәйкес келсе нағыз сұлулық сол болмақ.
Ал енді осы сұлулық жайында айтылған халық сөзіне мақалына тоқталсақ. (оқушылар кезекпен тұрып мақал айтады).
«Сұлу – сұлу емес, сүйген сұлу», «Сөзі райлының – жүзі шырайлы», «Жаманның сөзі – түйеден түскендей», «Жылтырағанның бәрі – алтын емес», «Адамның жылтыраған сыртына емес, сұлу ішіне қызық».

Ойлап қарайықшы  , ерте  заманның  қазақ  қыздары  беттеріне опа жақпай-ақ   өте көркем  де , сұлу  болған . Қазақта  қазақтың инабатты , кішіпейіл , мейірбан , ақылына  көркі сай  сұлуды  ару деп атаған .

Әсемдігі тал бойына   жарасқан .

Па , шіркін , арулары қазақтың  ,

Сұлулығы әркімнен  - ақ  санасқан , - деп  ақын  жырлағандай  жыр дастандарында ару бейнесіндегі Құртқа , Қарашаш , Меңдісұлу , Назым , Қыз Жібек , Баян сұлу , Меңтай секілді  арулар аз  болмағандығын  еске алайық . Қазіргі  кезде  сұлулар көп , ал  арулар аз . Жазушы  Әзілхан  Нұршайықовтың « Махаббат қызық мол жылдар »  атты  кітабын  оқып  көрдіңіздер  ме ? кітап бәріңе  де  ұнайды . Бұл  кітапта  Меңтай  деген  қызға  анасы кереметтей  өсиет қалдырады . Осы ана  жүрегінен шыққан өсиеттен  үзінді  келтіріп  көрейін :

Аружан, Дильназ, Данагул, Гульдана

1. Қыз көйлегінің етегі  тізеден  жоғары  шықпауы керек , себебі  қыздың  жалаңаш жеріне  көп  көзінің  құрты түскіш келеді . Ал халықта « Есті қыз  етегін қымтап  ұстайды  » деген  мақал бар .

2. Қызға қатты күлудің қажеті жоқ , жігіттерге оның жымиғаны да жетіп жатыр 
3. Ауыз шешендік әркімде болады . Әсіресе қыздың аузы сүйреңдеп көп сөйлемегені абзал . Өйткені қыздың күлкісі  , жымиюы , бас изеуі , көз қарасы , жүріс – тұрысы  , бәрі де  сайрап тұрған сөз . Сондықтанда оның  аз сөйлеп , айналасына  ақылмен танылғаны  дұрыс .

4. Шошаңдаған қыз шешенің  атына  кір келтіреді . Осы  айтылған өсиет тек Меңтайға  емес , барша  қазақ қыздарына  айтылған  өсиет емес пе ?

Атам  қазақ  қыз  бойынан  ешқандай  мін  табылмағанын  қалаған .  Келбетіне  , арайлы  жүзіне  сай   жан  дүниесінің  сұлу  болғанын  қалаған .  Көкірегі  ояу ,  келбетті  ,  сұлу  ,  қос  бұрымды , үстіне  киген  киімі  жарасымды  , кең  етекті ,  иман  жүзді  ,  парасатты  ,  кең  пейіл ,   кішіге  қамқор  ,  үлкенге  құрметі  бар  жан  болуына   көп  мән  берген .

Қыз  баланың  сұлулығы  тек  келбетінде  ғана  емес  ,  жан  дүниесінде  де болуы  шарт

Әсемдік бұйымдарын орынды пайдаланып жүрміз бе?!

 Немесе сұлу болып көріну үшін не істеп жүрміз?

Шаш — адамның ажары Аружан

Шашты аптасына үш рет жуған дұрыс. Күнде жууды әдетке айналдыру — шаштың құрғауына әкеп соқтырады. Ошаған майын (репейное масло) шаш түбіне жағып, бірнеше сағат ұстаса, шаш әдемі әрі тез өседі. Көп қыздарға, оның ішінде қазақ қыздарына шашты өрген жарасады. Бұрым — қыз баланың бойына нәзіктік пен жинақылық береді. Сондықтан, күнделікті өмірде шашты жайғаннан гөрі, өріп қойып жүрген дұрыс. Фен мен үтік деген дүниелерді өте сирек пайдалану керек. Олардың зияны айтпаса да, түсінікті.

Тырнақ бас назарда Дана

Тырнақ күтіміне көп жандар мән бере бермейді. Ол да қыздың айнасы. Тырнақтарды ұзын етіп өсіру сәнге айналғанымен, қыздардың таңдауы - қысқа тырнақтар болу керек.

Киімімізге қарап қарсы алады...  Дильназ

Адам алыстан келе жатқанда, бірінші көзге түсетіні оның тырнақтары емес, шашы да емес — киімі. Киімнің соңғы үлгіде болуы шарт емес. Бастысы бойға қонымдылығы мен таза болуы. Киімді үтіктемей кию — қыз баланың ажарын қашырып қана қоймай, беделін де түсіреді.  киім таңдауда, бағасы мен үлгісі емес, жайлылығы мен жарасымдылығы маңызды.

Қонақтарға  қойылатын  сұрақтар :

1. Сұлулық деген сөздің  астарында  не жатыр ?
2. Жан сұлулығы мен тән сұлулығы  дегенді  қалай  түсінесіздер
3. Қазақ қыздары   тән    қандай  қасиеттерді   жоғары бағалайсыздар ?

Абай атамыз жырлағандай  ару  қыздарымыздың  шашы  ұзын болса  ,  егер  ұзын  болмаса  да  өзіне  жарасымды  етіп қидырса , оны түрлі  - түсті  емес  бет  келбетін  ашатын  өзінің  табиғи шашының  түсі  сақталса  , шаштың  әдемілігі  ару  қыздарымыздың  сұлулығын  аша  түсері  анық деген  пікірдемін .

«Білектей арқасында өрген бұрым»  Арман

«Бұрым» Мерей

Кедеймін  деп  қысылма ,

Өнерің болса  қолыңда

Өнерлінің ырысы ,

Жарқырап жатыр жолында  ,  - дегендей  қыз балаға  сұлулыққа  сай  он саусағынан  өнері  тамған  өнерлі   болуы  да  керек. Өнерлі  өрге  жүзер , өнерлінің  қолы  алтын  деген  сөздер  тегін  айтылмаған  болса керек .  Қыз баланы  өнерлі  болуға тәрбиелеу  анасына  байланысты .  Жастайынан  бар нәрсеге  үйрету ,  қыз бойындағы  талантын  , өнерін асқақтату , аналар , міне  біздердің  мойнымызда .Яғни,  адамның өмірін әсем ететін тағы бір күш  - ол өнер екен. Олай болса, сұлу қыздарымыздың әсем биін тамашалайық.

Би «Қыздар, қыздар, сұлу қыздар» Әсем, Айжан.

Түрлі – түсті қағазбен жұмыс (гүл жасау). Ортаға барлық оқушыларды шығарып, ұлдар «Қыздарға кеңес» ақыл – нақыл сөздерін айтып шығады.

• Әдемі болыңдар, әсем болыңдар, сонымен бірге ақылды болыңдар!
• Сұлу болыңдар, сымбатты болыңдар, сонымен бірге саналы болыңдар!
• Инабатты болыңдар, ілтипатты болыңдар, сонымен біргек ұйымшыл болыңдар!

Ән айту да әсемдікке жатады, недеше кезекті әнге береміз.

Ән «Қыздарға әсемдік жарасады» 7 «А» сынып оқушылары.

Қорытынды

Қазақ  халқының  тәрбие құралдарының бірі  - тыйым сөздер . Бұл сөздер есі  кірген  балаларды  жаман әдеттен , жат пиғыл , орынсыз қылық , теріс мінездерден сақтандырып отырған .  Сондықтанда  ару  қыздарымыз  сұлулығына  сай  жаман әдеттерден  сақ  болуы  , орынсыз  нәрселерді  жасамауы  қазақ  қыздарына  тән  нәрсе .

«Мақал – мәтелдер сайысы»

Құрметті  оқушылар,ұстаздар!

Бүгін біз ИФМ апталығының алтыншы  күнінде  7 және 9 сыныптар  арасында  «Мақал –мәтелдер сайысы» деген  тақырыппен  сыныптан тыс іс-шарамызды  бастағалы отырмыз. Бастамас бұрын оқушыларға ынтымақтастық атмосферасын қалыптастыру мақсатында «Молекула» тренингін өткіземін. Тренинг өткізу арқылы оқушыларды екі топқа бөлемін. Тақырыптын көріп отырғанымыздай кешіміз күнделікті өмірдегі физикаға байланысты мақал –мәтелдерге  арналады.

Физика-мақал мен мәтелде,

Физика тілімен дәлелде!

Физика-жұмбақ пен әзілде,

Физика-ақынның тілінде

Физика-жерімде,көгімде

Осының бәрін сен дәлелде!

-дей  отыра  осы  сайысымыз да жоғарда  айтылған  өлең  жолдарының  бөлімдерімен аталады.

І бөлім «Физика мақал мен мәтелде»

Тапсырма: Оқушылар өздерінің дайындап келген мақал-мәтелдерін  айтып,мағынасын ашып береді.

        Мұғалім: «Тыңдамаса сөз жетім дегендей»  біздің шешен де дана ата-бабаларымыз көптеген мақал-мәтелдер қалдырған екен біз  де солардың бірнешеуін сіздерге түсіндіріп өтейік.

1. Отты үрлеген жағады, шындықты іздеген табады. /энергияның сақталу заңы/
   2. Терек қисайған жағына жығылады. /ішкі энергия/
   3. Жұпарды жасырғанмен исі білінеді. /диффузия құбылысы/
   4. Қазан отпен, адам әрекетпен қызады. /ішкі энергияның өзгеруі/
   5. Ит жүгіріп тазы болмас. / жылдамдық/
   6. Білекті бірді жығар, білімді мыңды жығар. /Күш/
   7. Таң атпайын десе де, күн қоймайды. /Жердің өз осінен айналуы/
   8. Көктеректің жапырағы, желсіз де сыбдырлайды. /Конвекция/
   9. Қол жұмылмай - жылынбайды. /Жылу берілу/
   10. Ас - адамның арқауы. /Энергия/
   11. «Аузы күйген үрлеп ішеді» мақалының тәрбиелік мәнін аштық: Жіберген қатенді екінші рет болдырмау керектігін, ал қатеңнен тиесілі қорытынды жасай білуге меңзейтінін, физикалық тұрғыдан – ыстық нәрсені үрлесек содан кебу үрдісі тездетіліп, нәтижесінде оның температурасының төмендейтінін ұсынуға болады. Бұл физикада оқып үйренілген кебу құбылысына әбден үйлесіп жатады.
2. «Дән себілмей астық өнбейді, дария буланбай шық түспейді» мақалының тәрбиелік мәнін аштық: өмірдегі барлық құбылыстар өзара себеп-салдарлы байланыста болатындығынан болса, физикалық тұрғыдан – астында да, жер бетіндегі судың температурасының артуынан ол буланып (кебу) ал температура төмендегенде су тамшыларының суынып – конденсациялануынан ішкі энергия кемуінен шық пайда болатындығын түсіндіреміз.
3. «Күн шыққан соң суарған суды күн жұтады. Күн батқан соң суарған суды жер жұтады» мақалының тәрбиелік мәнін ашамыз: егістіктің таңертең күн шықпай, не күн бата суару керектігі айтылады. Ал физикалық тұрғыдан күн шығып тұрғанда егістікті суарса температураның жоғарылағанынан кебу үрдісі жақсы жүреді. Жер тез кеуіп қалады, ал кеш бата суарғанда температура төмендегендіктен кебу үрдісі баяу жүреді де су толығымен жерге сіңіп үлгереді.
4. «Отты үрлеген жағады, Шындықты іздеген табады». Отты үрлеген кезде, отқа жаңа таза ауа келеді, от жақсы жанады. Өтірік айтпау керек. Әр уақытта шыншыл, әділ болу керек, әр уақытта шындық жеңеді, шындықты қажымай іздеу керек.
5. «Теректің жануында мін жоқ, Бірақ жылуында мән жоқ». Терек жақсы жанады, оның меншікті жану жылуы аз болғандықтан тез жанып кетеді де, жылуды аз береді.
6. 16. «Азықсыз адам алысқа бармайды». Адам әр уақытта энергияны астан алады, егер тамақтанбаса, адамның әл-ауқаты да болмайды, сондықтан күнделікті дұрыс тамақтану қажет.
7. «Тонның жылуы терісінен емес - жүнінен». Тонды әдетте қойдың, түйенің терісінен илейді, ал жүннің арасында ауа болады. Ауаның жылу өткізгіштігі нашар, сондықтан тон адамнң жылуын сыртқа, ал сыртқы суықты адам денесіне нашар өткізеді.
8. «Нан піскенше күлше күйеді». Неғұрлым қыздырылған дененің массасы аз болса, оған соғұрлым аз жылу керек. Таба нан салғанда нан жұқа болса, әрі кіші болса, ол күйіп кетпеу үшін отты аз қалау керек. (Меншікті жылу сыйымдылығы)
9. «Түндіксіз үйден түтін түзу шықпайды». Ертеде біздің ата-бабаларымыз көшіп-қонып жүргенде, киіз үйлерде тұрған, киіз үйдің төбесінде уығы болған, оны киізбен жапқан. Күндіз киізді ашып, жоғары жақтан салқын, таза ауа кіргізгенде, оны түндік деп атаған.
10. Көсеу ұзын болса, қол күймейді. (Жылу өткізгіштік)
11. Қол жұмылмай, жылынбайды. (Жылу берілу)

23.Тасты тауға сүйрейді, ал төмен ол өзі құлайды (Үйкеліс күші).
24.Түзу жолда, қисық жүрме (қозғалыс).

   Ескерту:Пән мұғалімі уақытты тиімді пайдалану мақсатында өз қалауынша мақал-мәтелдерді ықшамдап алуы ұсынылады.

 IІ бөлім «Физика тілімен дәлелде!»

Тапсырма:Топшамаларға жазылған тапсырмалар беріледі.Оқушылар физикалық заңдылықтарға сүйене отырып жауап береді.

1.Биология пәнінен сұрақ: Шөпті басып, жапырып кетіп едіңдер, ол қайта көтеріліп кетіпті, неге?
Жауап: Серпімділік құбылысы
2.Сұрақ: Судан шыққанда жануарлар сілкінеді. Олардың судан сілкініп құрғатылуы физиканың қандай заңына негізделген
Жауап: Инерция заңы
3.Сұрақ: Неге судан шыққан балықты қолда ұстау қиын?
Жауап: Өйткені балықтың денесі үйкелісті азайтатын сілекейлі қабықшамен қапталған. Сыртқы шырыш қабығы үйкелісті азайтады да, балықты қолға ұстап тұру қиын болады
4. Қазақ тілі пәнінен сұрақ: «Басқан жерде із қалар
Айтқан жерде сөз қалар»-деген мақал физикалық тұрғыдан қандай заңға негізделген?
Жауап: Қысым заңдылығы
5.Еңбек пәнінен сұрақ: Оқу шеберханасында саймандарды қайрау кезінде қандай физикалық құбылыс пен заңдылық қолданылады?
Жауап: Қысым және қатты денелер арасындағы үйкеліс
6.Сұрақ: Адамның шашын, қасын мұртын қырау шалатыны неліктен?
Жауап: Тыныс алғанда шыққан бу суық нәрсемен кездескенде конденсаяцияланады.
7.Математика пәнінен сұрақ: Сорпа ыстық екен, ағаш қасықтарының бар ма, ауыз күймеуге сол жақсы, неге?
Жауап: Ағаш жылуды нашар өткізеді.
8.Сұрақ: Балалар, жазды күні далада серуендеп келесіңдер, айнала жайқалған гүлдер, гүлден –гүлге қонған көбелек, ызылдаған ара, масалар ұшып жүр. Гүлдердің жұпар иісі аңқып тұр.Бұл не құбылыс?
Жауап: Диффузия.
9. Технология пәнінен сұрақ:Саусақ бірікпей, ине бірікпейді
Жауап: Үйкеліс құбылысы
10.Сұрақ: Терлеп, ыстықтап кетіп едім, суу үшін қолымды бетімен желпіп едім, суынып қалдым ғой, неге?
Жауап: Бетімізді желпігенде ауаның қозғалысы терді кептіру процесін жылдамдатады да кебу үшін энергия бет терісінен алынатындықтан, беттің ішкі энергиясы азайып суынады.
ІІІ бөлім «Физика-жұмбақ пен әзілде»

Тапсырма:

1.Таңертең бар кешке жоқ

Мен әдемі моншақпын

Ірі емеспін, ұсақпын

Мойнына ешкім таға алмас

Мендей мөлдір таба алмас. (шық)

2.Түсі бар көрінбейтін

Бір тұтас білінбейтін

Тынысы бар тіршіліктен

Ешқашан жүрмейтін. (ауа)

3.Жай көзге көрінбейді
Қозғалуға ерінбейді (молекула)
4. Жоғарламайды ешқашан
Түрлендірсең егерде
Басқа күйге ауысса
Жұмыс істейді әрқашан (энергия)
5. Өзі затты құрайды
Теңелуге таразыны сұрайды (масса)

Әзіл сұрақтар
Қандай «кулонды» мойынға тағуға болмайды?
Жауабы: Электр зарядының бірлігі - Кулонды
2. Кез – келген адамның ала алмайтын сыйлығы?
Жауабы: Нобель сыйлығы
3. Қандай «Бормен» тақтаға жазуға болмайды?
Жауабы: Оге Бор атом ядросының құрылысы теориясын жасаған ғалым
4. Қандай сақинаны тағуға болмайды?
Жауабы: Ньютон сақинасы
ІІ топ жұмбақтары мен әзіл сұрақтары:
1.Көтерілсе жоғары
Ерітер мұхит мұздарды
Төмен түссе шамалы
Сездірер суық ызғарды (температура)

2.Қозғалысқа келтіріп
Жылдамдығын береді
өлшем бірлігін қарасаң
Ньютонға келеді (күш)
3.Оңынан оқы тіршілік нәрі
Солынан оқы онсыз адам
өсімдік, аң, құс
әп - сәтте сөнер
тұншығып бәрі (ауа)

4.Мүлгіп тұрған бақ тыныш

Ораныпты ақ күміс.  (қырау) 

5.Етек-жеңі жиналмай

Дауыл тұрса дым қалмай

Түйдектеліп көшеді

Тоз-тоз болып өшеді. (бұлт)

1. Қандай торға қамауға болмайды?
   Жауабы: Дифракциялық торға
   2. Қандай моль киімді жемейді?
   Жауабы: Моль - заттың мөлшерінің бірлігі
   3. Қандай өріске мал жаюға болмайды?
   Жауабы: Электрлік және магниттік өріс

4.Массасы 1кг мақта ауыр ма тұз ауыр ма?

Жауабы:Массалары тең.

ІV  бөлім «Физика-ақынның тілінде»

Тапсырма:Үйден дайындап келген көркемсөздерін оқу

VІІІ  бөлім «Физика-көгімде,жерімде»

Тапсырма:І топ-Жер әлемі,ІІ топ-Аспан әлемі туралы түсініктерін айтып ой толғайды

 «Физика. ..- тек қана техникаға алғашқы қадам емес, сондай-ақ адамзат ойының түкпіріне жол» -деген екен неміс физик-теоретигі,1954 жылы кванттық физика саласы бойынша Нобель сыйлығының иегері Макс Борн
 Мұғалім.  Бүгінгі сайысымызды  Тұрмағамбет ақынның

Ақыл – тон, алдағанға тозбайтұғын.

Ғылым кен күнде өніп қоздайтұғын

Иелік екеуіне еткендердің

Жаны жоқ жер жүзінде озбайтұғын.- деген сөзімен қортындылағым келіп тұр.

7 «А» сынып

Күні:        

Тарау:       Денелердің өзара әрекеттесуі

Тақырыбы:   Механикадағы күштер.

Сабақ мақсаты:

Білімділік: Оқушыларға практикалық жұмыста тапсырмаларды орындаудың тәсілдерін қарастыру,  «Күш» ұғымына байланысты графиктік және экспериметтік тапсырмалар орындау кезінде оқушылардың теориялық алған білімдерін практикада қолдана білулерін ұйымдастыру; 

Дамытушылық: Оқушылардың зерттеушілік, талдау қабілеттерін және ғылыми дүниетанымын дамыту,   танымдық белсінділіктерін арттыру.

Тәрбиелік:  оқушыларды ұқыптылыққа, шығармашылыққа және еңбектенуге тәрбиелеу, күнделікті тұрмыстық жағдайды, қоршаған ортаны түсінеге жетелеу.

 ТОЛЫҚ ЖҮКТЕУ

ТОЛЫҚ ЖҮКТЕУ

                                                                                                                                      7 «А» Сынып

         Әдістемелік нұсқа жұмыс бағдарламасына сәйкес  құрастырылған: Тулегенов Д.Т.

Теориялық сабақтың әдістемелік нұсқамасы

Тақырыбы: Мембранадағы фазалық ауысулар          

Сабақтың мақсаты:

            Білімділік: Мембранадағы фазалық ауысулар туралы мәлімет беру.

Тәрбиелік: Оқушылардың талдау, салыстыра білу  қабілеттерін дамыту, оқу материалының ең негізін алып, мазмұнын ажыратуға   тәрбиелеу.

Дамытушылық: Қазіргі заманғы техника мен  ғылымның  жетістіктерін мысалға келтіре отырып,    оқушылардың өмірге деген  көзқарастарын  қалыптастыруды дамыту.

Сабақтың түрі: Аралас сабақ

Сабақтың әдісі: Түсіндіру, сұрақ-жауап

Сабақтың уақыты: 2 сағат

Сабақты өткізу орны: дәрісхана

Пәнішілік байланыс: Мембранадағы липидтердің физикалық күйі

Пәнаралық байланыс: биология, химия

Сабақтың жабдықталуы: үлестірілмелі материалдар, слайдтар

Пайдаланылған әдебиеттер:

            Негізгі: Сайбеков Т., Көшенов Б.  «Медициналық биофизика»

Қосымша:

Оқушы білуі тиіс:

- Мембрананың физика-математикалық әдісінде зерттеуі, фазалық ауысуында және физикалық күйдегі мембранадағы липидтер;

- Мембрана құрылымдарын зерттеу әдістері       

Сабақтың хронокартасы және құрылымдық-логикалық сызбасы (12 ж)

І Ұйымдастыру кезеңі – 3-5 мин

ІІ Үй тапсырмасын тексеру – 15-20 мин

ІІІ Жаңа тақырыпты түсіндіру – 30-45 мин

ІҮ Жаңа тақырыпты бекіту – 10-15 мин

Ү Қорытындылау – 3-5 мин

ҮІ Үйге тапсырма – 3-5 мин

Сабақ барысы

І Ұйымдастыру кезеңі

       Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру, жоқ оқушыларды белгілеу. Оқытушы жаңа сабақтың мақсатымен және  жоспарымен оқушыларды таныстырады.

ІІ Үй тапсырмасын тексеру

Тест

1. Физиологиялық жағдайда  липідтік  қос қабатты қандай күйде болады?
2. Сұйық
3. Қатты
4. Плазма
5. Газ
6. Мембрананы үзіп жіберу  үшін ішкі қанша қысым Па болса жеткілікті?
7. 200
8. 100
9. 50
10. 130
11. Мембрана қандай?
12. Өте майысқақ
13. Сынғыш
14. Барлық жауап дұрыс
15. Қатты

1. Қатты дене өзінің пішінін сақтайды, ал сұйықтар?

1. пішінін сақтайды
2. қатты
3. аққыш келеді  
4. газ тәріздес

1. Қатты дене өздерінің орындарын ауыстыра алады, ал сұйықтықтың  молекулалары?  

1. орындарын ауыстырмайды
2. орындарын ауыстырады
3. аралас
4. өте тығыз орналасқан

1. Липидтік қосқабаттың тығыздығы қандай?

1. 900 кг/м³
2. 300 кг/м³
3. 800 кг/м³
4. 1000 кг/м³

1. Заттың физикалық күйі, дене және плазма түрінде болады? Бұл неге байланысты?

1. Температура, қысымға, химиялық  компоненттердін таралуына 
2. Мембрананың фосфолипидтеріне
3. Липидтік қосқабаттың тығыздығына

1. Мембранадағы фосфолипидтер молекулаларының орнықтылық  уақыты ?

1. Аз,
2. Көп,
3. Орташа
4. Болмайды

1. Мембрананың сыну көрсеткіші?

1. 1,06тең, бұл глицириндікіне 1,15 жақын келеді
2. 2,49 тең, бұл глицириндікіне 4,13 жақын келеді
3. 1,55 тең, бұл глицириндікіне 1,47 жақын келеді

ІІІ Жаңа тақырыпты түсіндіру

Мембрана молекулаларының қозғалғыштығы мен мембрана арқылы өтетін бөлшектер диффузиясы біріншіден билипидті қабаттардың сұйыққа ұқсастығын көрсетеді. Екіншіден мембрана дегеніміз кристалды денелер сияқты  реттелген құрылым. Бұл екі факт мембранадағы фосфолипидтердің сұйықты-кристалды екендігін көрсетеді. Мембрананың сұйықтық қасиеттері ЭПР (электронды парамагнитті резонанс) және ЯМР (ядролық магниттік резонанс) әдістерімен дәлелденеді.

Мембрананың липидтік қабаттарының тұтқырлығы судың тұтқырлығынан екі реттікке көп, ол шамамен 30-100 мПа*с тең, яғни өсімдік майының тұтқырлығына сәйкес келеді. Беттік керілуі суға қарағанда екі –үш ретке аз, яғни 0.03 -1 мН/м² тең.

Температуралардың өзгеруі кезінде мембраналарда фазалық ауысулардың болатындығын көреміз: липидтердің қыздырғанда балқуы, салқындатқанда кристалдануы; ол температураның өзгерісінен ,, ,,- жылу сыйымдылықтың өсуіне байланысты (10.6 – сурет).

• - сурет. Мембранадағы липидтердің фазалық ауысуы:

                а – гель күйі; б – сұйықкристалл күйі.

Екі фосфолипидті қабат мембрананы конденсаторға ұқсатады. Липидттердің бастары кондесатор астарларының, ал құйрықтары диэлектриктің рөлін атқарады. Оның 1 мм² электросыйымдылығы 5-11 нФ.

Молекулалардың сұйықтық және қатты күйдегі құрылымы әртүрлі. Мембрана сұйық күйден қатты күйге өткен кезде оның қалыңдығы артады, ал бір молекуланың бетінің ауданы кемиді. Оған рентгенді құрылымдық талдауда  көз жеткізуге болады.

ІҮ Жаңа тақырыпты бекіту

№1 Тапсырма

«Иә» және «Жоқ» тапсырмалары:

1. Қою күйінде молекулалар ретті орналасады, ал сүйық кристалды күйде олардың реті бұзылмайды

Иә                  Жоқ

2. Фазалық ауысу кезіндегі мембрананың иондарды өткізгіштік қасиетінің артуы кейбір микроорганизмдердің мембраналық зат алмасу процесін жақсартады

Иә                   Жоқ

3. Төменгі температурада қанықпаған липидтерден құралған мембраналардың фазалық күйі ауысады.

Иә                   Жоқ

4. Қою күйдегі мембранада барлық фосфолипид молекулаларының көмірсутекті гидрофобты құйрықтары бір-біріне қатаң түрде пропорционал орналасқан

Иә                  Жоқ

5. Жоғары температурада қаныққан липидтерден құралған мембраналардың фазалық кұйі ауыспайды.

Иә                 Жоқ

Жауаптары:

Сергіту сәті

Сөздерді тап: Мембрана, липид, фосфолипид, кристал, қысым,фазалық, иондар.

№2 Тапсырма

Ойлан да аяқта

1. Мембрананың иондық өткізгіштігі артқан кезде .............. жасушадан шығады.
2. Сұйық кристал күйде бір липид молекуласы алып жатқан аудан ............ болса, қою кристалды мембрананың ауданы ....... болады.
3. Мембрана бетіне жабысып орналасқан ақуыздарды ....., ал оны тесіп өтекендерін ....... ақуыздар деп атайды.
4.  -тың судағы ерітіндісінің мембранадағы физиологиялық диапозоны...............
5. Биологиялық мембранада .................... көп болуы мембрана өзгерісін азайтады.

Жауаптары:

1. Су мен түрліше тұздар
2. 0,58 нм² , 0,48нм²
3. Перифериялық, интегралдық
4. 1/10 ммоль/л
5. Холестерин

Ү Қорытындылау   

ҮІ Үйге тапсырма:   Сайбеков Т., Көшенов Б. «Медициналық биофизика» 97-99 бет

Әдістемелік нұсқа жұмыс бағдарламасына сәйкес  құрастырылған: Тулегенов Д.Т.

Теориялық сабақтың әдістемелік нұсқамасы

Тақырыбы: Биологиялық мембраналар арқылы зат тасымалдау

Сабақтың мақсаты:

            Білімділік: Биологиялық мембраналар арқылы зат тасымалдау туралы мәлімет беру.

Тәрбиелік: Оқушылардың талдау, салыстыра білу  қабілеттерін дамыту, оқу материалының ең негізін алып, мазмұнын ажыратуға   тәрбиелеу.

Дамытушылық: Қазіргі заманғы техника мен  ғылымның  жетістіктерін мысалға келтіре отырып,    оқушылардың өмірге деген  көзқарастарын  қалыптастыруды дамыту.

Сабақтың түрі: Аралас сабақ

Сабақтың әдісі: Түсіндіру, сұрақ-жауап

Сабақтың уақыты: 2 сағат

Сабақты өткізу орны: дәрісхана

Пәнішілік байланыс: Мембранадағы липидтердің физикалық күйі

Пәнаралық байланыс: биология, химия

Сабақтың жабдықталуы: үлестірілмелі материалдар, слайдтар

Пайдаланылған әдебиеттер:

            Негізгі: Сайбеков Т., Көшенов Б.  «Медициналық биофизика»

Қосымша:

Оқушы білуі тиіс:

- Мембрана арқылы өтетін молекулалар тасымалы, Фик теңдеуі;

- Пассивті транспорттағы жалпы өткізгіштің және механикалық өткізгіштің анықтамасын.         

Сабақтың хронокартасы және құрылымдық-логикалық сызбасы (12 ж)

І Ұйымдастыру кезеңі – 3-5 мин

ІІ Үй тапсырмасын тексеру – 15-20 мин

ІІІ Жаңа тақырыпты түсіндіру – 30-45 мин

ІҮ Жаңа тақырыпты бекіту – 10-15 мин

Ү Қорытындылау – 3-5 мин

ҮІ Үйге тапсырма – 3-5 мин

Сабақ барысы

І Ұйымдастыру кезеңі

       Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру, жоқ оқушыларды белгілеу. Оқытушы жаңа сабақтың мақсатымен және  жоспарымен оқушыларды таныстырады.

ІІ Үй тапсырмасын тексеру

Сұрақтарға жауап бер:

1. Температура төмендегенде фосфолипидті мембрана сұйық күйден қандай күйге өтеді?
2. Қою күйінде молекулалар ретті орналасса сұйық кристалды күйдегі реті қалай орналасқан?
3. Шартты кристалды күйге анықтама бер?
4. Биомембрана қабатының сүйық кристал күйден қою күйге көшуі кезінде биқабатта қандай саңылаулар пайда болады?
5. Липидтік мембрананың химиялық құрамы өзгергенде оның қатты кристал күйінен сұйық кристал күйіне фазалық өту температурасы?

ІІІ Жаңа тақырыпты түсіндіру

Тасымалдану құбылыстарына диффузия (зат массасының тасымалдануы), тұтқырлық (импульстің тасымалдануы), электр өтімділік (электр зарядының тасымалдануы) жатады. Бұл бөлімде тек зат және заряд тасымалдануы құбылыстарына ғана тоқталуға болады.

Сұйықтардағы тасымалдану үрдісін қарастыру арқылы диффузияның негізгі теңдеуін (Фик теңдеуі) қорытып шығарайық. Ауданы , қалыңдығы  параллипипед арқылы, орташа орын ауыстыруы  болатын сұйық молекулалары екі бағытта бірдей ағып өтетін болсын. Осы көлемдегі олардың концентрациялары сәйкесінше   және  болса, онда олардың жалпы саны   және   болады (11.1-   11.1 –сурет. Сұйықтар тасымалдану үрдісі.

сурет). Молекулалардың хаосты қозғалысына байланысты олар алты бағытта қозғалады деп есептеуге болады. Бұдан  осінің  арқылы және   молекулалар бағытына қарама-қарсы бағытта  ағып өтеді.

Барлық молекулалар бірдей -орташа жылдамдықпен қозғалатын болса, онда олар      ауданды мынандай уақытта қиып өтеді:

        .                                                                         ( 11.1 )

Орташа жылдамдықты   арқылы өрнектесек ,

      ,                                                                             (11.2)

мұндағы - молекуланың «орнықтылық өмірінің» орташа уақыты, яғни орташа қиып өту уақыты. Екі бағыттағы молекулалардың уақыттағы өту «балансы» мынаған тең:

    -  _.                                                                                                 (11.3)

(8.3) теңдеуді жеке молекуланың  массаына көбейтіп және -ға бөліп,  аудан арқылы өтетін зат ағыны табылады:

   .                                                                (11.4)

Молекулалар концентрациясының өзгерісі ( ) –ді  пен параллелепипедтер ара қашықтығы  –ның көбейтіндісі түрінде қарастыруға болады.

  = 2б .                                                                        (11.5)

(11.4) және (11.2) теңдеулер мен (11.5) теңдеулерді біріктіріп табатынымыз:

 .                                                 (11.6)

Зат ағынының ол өтетін ауданға қатынасы ағын тығыздығы деп аталады да, келесі өрнекпен жазылады:

 .                                                                     (11.7)

Молекула массасы мен концентрация көбейтіндісі массалық концентрация (тығыздығын) деп аталатын шаманы  береді:

 ,  =  .                                                                 (11.8)

Олай болса (11.7) теңдеуді былай жазуға болады :

 .                                                                               (11.9)

Бұл теңдеу диффузия теңдеуі  деп , немесе келесі түрде жазылса Фик теңдеуі деп аталады:

 ,                                                                                (11.10)

мұндағы «-» таңбасы зат ағыны тығыздығының қорытқы шамасы диффузия кезінде концентрацияның кему бағытына қарай (концентрация градиентіне қарама - қарсы) бағытталатындығын көрсетеді,  және

  - диффузия коэффициенті .

Диффузия теңдеуін келесі түрде де жазуға болады:

 ,                                                                              (11.11)

Кеңістіктегі молекулалар концентрациясының  өзгерісі жүйенің әртүрлі жеріндегі химиялық потенциалдың біркелкі еместігін көрсетеді, сондықтан зат ағынының тығыздығын химиялық потенциал градиентімен байланыстыруға болады:

,                                                   (11.12)

концентрацияның өте аз өзгерісі үшін,

,

немесе координата бойынша туынды алсақ,

,

бұдан концентрация градиенті мынаған тең болады:

.                                                                                 (11.13)

(11.9) және (11.13) теңдеулерді қолданғанда, алынатыны:

.                                                                              (11.14)

А. Эйнштейн диффузия коэффициентінің температураға пропорционал екендігін көрсетті,

    немесе     ,.                                             (11.15)

сондықтан (8.14) формуланы былай жазуға болады:

                                                                                  (11.16)

мұндағы - диффундирлеуші молекулалардың қозғалғыштығы немесе бөлшектер жылдамдығы « » мен оларды қозғалысқа келтіруші « » күшінің арасындағы пропорционалдық коэффициент:

   немесе  ,                                                           (11.17)

мұндағы - пропорционалдық коэффициент.

(11.17) теңдеуден қозғалғыштық бірлігінің 1м/с*(H) екендігін көруге болады.  және  шамалары Авагадро саны арқылы мынадай байланыста:

.                                                                                     (11.18)

(11..9) теңдеуді биологиялық мембрана үшін түрлендіріп жазалық. Мембрана арқылы өтетін бөлшектердің концентрациясының өзгерісі сызықты болсын және оның мәнін ішкі жағында  және сыртқы жағында  –ге тең деп есептейік (11.2-сурет). 

Осы бөлшектер концентрациясының мембрана ішіндегі өзгерісі  –ден -ге

11.2-сурет. Жасушаның ішкі және сыртқы

    жағындағы зат концентрациялары.

дейінгі аралықта кемиді. Молекулалар концентрациясының сызықты өзгерісін ескеріп, табылатыны:

,                                                                              (11.19)

мұндағы -мембрана қалыңдығы, онда (11.9) теңдеуі былай жазылады:

                                                      (11.20)

Мембрана шекараларындағы концентрациялар қатынастары оның ішкі  және сырқы бөліктеріндегі концентрациялар қатынастарына тең деп есептелінеді, яғни:

,    бұдан     ,                                               (11.21)

мұндағы - мембрана мен қоршаған орта арасындағы заттың (бөлшек) таралу коэффициенті. (11.21)  теңдеуден шығатыны:

   және                                                                (11.22)

(11.22) –нің мәнін (11.20) теңдеуге қойғанда алынатыны:

,  түрлендіру арқылы табылатыны,

,                                                                                       (11.23)

мұндағы - өтімділік коэффициенті.

Нәтижесінде диффузия кезінде биологилық мембрана арқылы өтетін зат ағыны тығыздығының теңдеуі алынады:

.                                                                               (11.24)

11.2.  Мембраналар арқылы иондардың тасымалдануы.

      Нернст – Планк теңдеуі

Алдыңғы тақырыптардан белгілі болғанындай мембранада потенциалдар айырымының, яғни электр өрісінің бар екендігіне тоқталамыз. Ол зарядталған бөлшектердің диффузиясына әсер етеді. Өріс кернеулігі мен потенциал градиенті арасында мынадай байланыс бар:

.                                                                                     (11.25)

Ионның заряды -ге тең. Бір ионға  күш әсер етеді; ал бір моль ионға әсер ететін күш мынаған тең болады:

,                                                          (11.26)

мұндағы -Фарадей тұрақтысы, .

Иондардың бағытталған қозғалысының жылдамдығы әсер етуші күшке пропорционал:

.                      (11.27)

Иондар ағынын табу үшін қабырғасы иондар жылдамдығына тең болатын тікбұрышты параллелепипед таңдап аламыз. Барлық иондар 1 сек

ішінде « » -аудан арқылы өтеді, бұл иондар  

11.3-сурет. Иондар ағынын сипаттаушы модель.      ағыны    « »(11.3-сурет).

Осы көлемдегі иондар саны мынаған тең:

        .                                                                        (11.28)

Ағын тығыздығын (11.27) және (11.28) формулаларын           

пайдалана отырып табуға болады:

          .                                                          (11.29)

Жалпы жағдайда иондар тасымалы екі фактормен анықталады: олардың орналасуының біркелкі еместігімен, яғни концентрация градиентімен және электр өрісінің әсер етуімен:

,                                                                  (11.30)

- бұл Нернст – Планк теңдеуі. (11.15) теңдеуді пайдаланып соңғы теңдеуді түрлендірейік:

,                                   (11.31)

- бұл Нернст – Планк теңдеуінің басқаша түрде жазылуы.

Нернст – Планк теңдеуін диффузиялық ағын тығыздығының иондар концентрациясы мен электр өрісі кернеулігінен тәуелділік байланысын орнату үшін пайдаланайық. Мембранадағы электр өрісі біртекті, сондықтан өріс кернеулігі бірдей деп есептейік, ал потенциал сызықты өзгерісін бұл    деп жазуға мүмкіндік береді; мұндағы мембранадағы потенциалдар айырымы. (11.31) теңдеудегі жазбаны қарапайым түрге келтірейік:

,     мұндағы    ,                       (11.32)

қосымша шама (өлшемсіз потенциал). (11.32) пайдаланып Нернст – Планк теңдеуін келесі түрде жазуға болады:

                                                                          (11.33)

11.3.  Биологиялық мембраналар арқылы өтетін молекулалар

          мен иондардың белсенді емес тасымалдануының түрлері

Биологиялық мембраналар арқылы зат тасымалының үш түрі бар, олар: диффузия, сүзгілеу (фильтрация) және осмос. Диффузияның өзі екіге бөлінеді – қарапайым диффузия және жеңілдетілген дифффузия.

Липидтік қабат арқылы өтетін қарапайым диффузия 11.4-суретте көрсетілген, ол молекулалар үшін – Фик теңдеуіне немесе жалпы жағдайда

бейтарап және зарядталған бөлшектер үшін – Нернст-Планк теңдеуіне

бағынады. Тірі жасушалардағы мұндай диффузия оттегі мен көмірқышқыл газдың өтуін қамтамасыз етеді. Кейбір дәрілік заттар мен улар да липидтік қабат арқылы осылай өтеді.

11.4-сурет. Латериальды  11.5-сурет.Арналар арқылы    11.6-сурет.  Жеңілдетілген                                    

                     диффузия                          тасымал                                        диффузия

Алайда мұндай қарапайым диффузиялар өте баяу өтеді және жасушаны қажетті қоректіктік заттармен қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан мембранадағы белсенді емес зат тасымалдану арна арқылы да өтеді (11.5-сурет).

Айырық немесе арна ақуыз молекулалары мен липидтерден тұратын мембранада пайда болатын жолдар. Бұл жолдар мембрана арқылы тек ұсақ молекулалардың өтуіне ғана емес, ірі иондардың өтуіне де мүмкіндік береді. Айырық диффузиясы да алдыңғы теңдеулер арқылы жазылады, тек өтімділік -ні үлкейтеді. Жеңілдетілген диффузияның ерекшелігі - иондар тасымалының арнайы молекулалар – тасымалданушылар көмегімен жүретіндігі (11.6-сурет). Тасымалдаушылардың екі түрі бар – қозғалмалы және бекітілген.  Қозғалмалы тасымалдаушыларға – валиномицин мен нигерицин, қозғалмайтынға – грамоцидин жатады. Олар – ионофорлар деп аталады.

ІҮ Жаңа тақырыпты бекіту

№1 Тапсырма

№2 Тапсырма. Сәйкестігін тап

Анықтамасын сәйкестендіріп санмен белгілеп жазыңыз:

Жауабы:

Сергіту сәті

Биологиялық мембраналар арқылы зат тасымалдау

Жауабы:

Ү Қорытындылау   

Көп нүктенің орнына тиісті сөзді қойыңыз:

1. Жасушаның қозуы, ондағы АТФ-тің синтезі, иондық құрамы мен судың мөлшері биологияның мембрана арқылы ....................................... процесімен тығыз байланысты.
2. .................................................................................биоэнергетикалық процестерді, су-тұз алмасуын, жасушаның қозуын өзгертеді.
3. Енжар тасымалдауда АТФ-тің энергиясы шығындалмайды, ол ... ............................................ өзгерісіне байланысты өздігінен жүреді.
4. Белсенді тасымалдау өздігінен жүре алмайды, ол ........................................................................................ байланысындағы энергиясының әсерінен өтеді.
5. Биомембраналар тікелей қарама – қарсы ......... функция атқарады.

Жауптары:

1.Зат тасымалдау

2.Зат тасымалдау жылдамдығының өзгеруі

3.зат таралымының

4. АТФ-тің макроэнергетикалық
5. Екі

 ҮІ Үйге тапсырма:   Сайбеков Т., Көшенов Б. «Медициналық биофизика» 99-104 бет